Jerzy Chartowski

Krótka historia groteski od Rafaela do Jerzego Chartowskiego

czyli ze Złotego Domu Nerona w Rzymie do Zamku Książąt Pomorskich w Słupsku

Jerzy Chartowski skomponował wiele dzieł posługując się językiem groteskowym. Znaczenie tego pojęcia, a także przykłady z historii sztuki sięgają wcześniejszych wieków i stanowią tło dla współczesnej twórczości.

Najbardziej znane dzieła, dzięki którym ukuto definicję groteski, powstały na zamówienie cesarza Nerona od roku 64 do 68. Ich autorem był Fabulus dekorujący malowidła Złotego Domu Nerona czyli Domus Aurea. W renesansie w latach 70-tych XV wieku, dokładnie w Rzymie na Eskwilinie, na nowo odkryto Złoty Dom Nerona. Komnaty w Domus Aurea, od pożaru cesarskiego domu, były już zrujnowane i znajdowały się pod ziemią. Znalezisko sugerowało jakby odkryto groty – stąd dekoracje te nazwano „groteskami”. Jak pisała Maria Nowicka – odnaleziono wówczas „delikatne motywy ornamentalne, w których zręcznie łączono sylwetki zwierząt i ptaków z roślinami i kwiatami, a maleńkie figurki uskrzydlonej Psyche albo erotów wdzięcznie wiązały się z ozdobnymi kandelabrami...”.

A zatem w Domus Aurea napotkano sceny figuralne złożone z przeciwstawnych bytów: roślinnego i ludzkiego lub zwierzęcego oraz ludzkiego. Były to przedstawienia głowy mężczyzny z brodami w formie rozgałęzionych roślin, albo mężczyzny połączonego z tułowiem konia. Warto wspomnieć, że w Złotym Domu Nerona odnaleziono także sceny skomponowane tylko z samych postaci.

W panoramie dzieł autorów wykorzystujących w ostatnich 600 latach język groteski, malarstwo Jerzego Chartowskiego wpisuje się w klasykę twórczości tego gatunku, jak również w jego rozwój. Dla poznania zagadnienia warto powrócić do przeszłości, a następnie przeanalizować dzieła słupskiego mistrza.

Już w XVI wieku Rafael w sposób spektakularny zajął się rozpowszechnianiem poznanej z autopsji „groteski”. Jak pisze Tomasz Gryglewicz, pod jego kierunkiem w latach 1517–1519 wykonano „... najsłynniejszą...” w epoce nowożytnej „... realizację renesansowej groteski...”, czyli dekoracje „... loggi watykańskich...”, np. „Adam i Ewa”, Stanza della Segnatura.

Niebawem motywy groteski pojawiły się na północ od Alp. W latach 1525-1528 występują w płaskorzeźbach renesansowej kaplicy Zygmuntowskiej w Krakowie, których autorem jest Włoch Jan Cini ze Sieny.

Fala postaci groteskowych, mieszanych lub zwanych po prostu fantastycznymi, czyli figur nieznanych historii naturalnej, była obecna w gronie dzieł artystów z całej Europy. Dobrymi przykładami opisującymi to zjawisko są przykłady:

- Hieronim Bosch „Piekło”, fragment prawego skrzydła „Tryptyku rozkoszy ziemskich”, ok. 1510, Muzeo del Prado, Madryt,

- Peter Brueghel – grafika „La Luxure”, 1556-1559, Cabinet des Estampes, Bruksela,

- surrealistów, w tym: Salvadora Dali, Maxa Ernsta, Paula Klee i René Magritte’a oraz

- Stanisław Ignacy Witkiewicz, np. „Jowisz zmieniający się w byka”, 1921, własność Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku.

Groteskowe malarstwo, rysunek i grafika Jerzego Chartowskiego operuje połączeniem różnych bytów w jedną całość, np.:

- zwierzęcia z postacią ludzką – „Adam i Ewa”, 2008 i „Centaur”, 2009,

- motywu rośliny z postaci ludzką – „Wiosna” oraz „Melodia Chopina (Irys)”, 2004,

- architektury Giuseppe Arcimboldo „Lato”, 1563 z cyklu „Cztery Pory roku”, kolekcja Kunsthistorisches Museum w Wiedniu,

- Johann Heinrich Füssli, „Tytania i Spodek”, 1793, Kunsthaus, Zurych,

- Francisco Goya scena z „Pogrzebu sardynki”, 1793, Akademia San Fernando, Madryt

- Honoré Daumier – grafika „Koszmar Mimi”, II poł. XIX w., „Le Charivari” – „Actualité”,

- Jacek Malczewski – obraz „Przebrzmiały ton”, 1909, własność prywatna,

- Pablo Picasso – grafika „Minotaur pochylony nad dziewczyną”, XX w., Graphische Sammlung, Monachium,

- dorobek z motywami ludzkimi – „Impresja słupska”, 2012, umieszczona na zaproszeniu, folderze i plakacie na tegorocznej wystawie w Zamku Książąt Pomorskich w Słupsku.

W XV w. mieszkańcy Rzymu oglądali groteskę w Złotym Domu Nerona. My w słupskim Muzeum Pomorza Środkowego możemy zobaczyć groteskę naszych czasów, czyli twórczość Jerzego Chartowskiego.

Nieznacznie zmieniony tekst wygłoszony z okazji wystawy „Impresje. Jerzy Chartowski. Lech Wieleba”, wernisaż 8 IX 2012, Muzeum Pomorza Środkowego w Słupsku, Zamek Książąt Pomorskich.

Lucjan Hanak

Korekta i opracowanie redakcyjne Monika Pachnik